Initiatieven van omwonenden om natuur in te richten en te beheren, passen goed in het nieuwe natuurbeleid dat staatssecretaris Sharon Dijksma van Economische Zaken in 2014 presenteerde in de Rijksnatuurvisie. Niet natuur beschermen tegen de samenleving maar natuur een plek geven in de samenleving.
15. Natuurbeheer door omwonenden
“Terreinbeherende organisaties zouden het beheer van terreinen veel vaker met succes kunnen overlaten aan direct omwonenden. Actieve betrokkenheid van de omgeving zou zelfs voor de kleinere terreinen beleidsuitgangspunt kunnen zijn. En toch gebeurt dit nauwelijks”, schrijft Dolf Logemann van Arcadis in zijn blog ‘Doe-het-zelf natuurbeheer’ op 22 augustus 2012.
Eerst drie voorbeelden. In Epse bij Deventer kennen alle inwoners het Hassinkbos uit de tijd zij villabouw in het bos wisten te voorkomen. Als er een nieuwe dreiging opdoemt, staan de inwoners ongetwijfeld opnieuw pal voor ‘hun’ bos.
Een paar kilometer verderop ligt de Gorsselse Heide, volgens Logemann een hydrologisch pareltje met gagel en klokjesgentiaan, van 1908 tot 2009 bezit van Defensie. Na vier jaar, op 19 maart 2013, besloot provincie Overijssel om SNL-subsidie toe te kennen aan de nieuwe eigenaar stichting IJssellandschap. Zeventig vrijwilligers verenigd in Marke De Gorsselse Heide beheren dit gebied in opdracht van IJssellandschap.
Derde voorbeeld. Het Curringherveld bij het dorp Kornhorn ten westen van Groningen is sinds 2002 bezit van Staatsbosbeheer. De boswachter nam het initiatief voor overleg met bewoners: “Wij brengen ecologische kennis in, de rest komt van de mensen zelf. Daar zit heel veel kennis over natuur en landschap.” In het dorp van 700 inwoners werken 44 vrijwilligers aan het onderhoud van 6 hectare dat in het Natuurnetwerk Nederland ligt. De groep heeft een inrichtingsplan opgesteld. Inrichting en beheer doen ze zelf. Diverse maatschappelijke organisaties en kerken uit het dorp organiseren er activiteiten zoals survivaltochten en de aanleg van natuureducatieve paden. De basisschool van het dorp gebruikt het Curringherveld als buitenlokaal voor projecten. Het natuurgebied heeft een onvervangbare plek in het dorp ingenomen. De vrijwilligersgroep heeft liefst zeven ton aan subsidies en bijdragen bij elkaar geharkt. Dat mocht eigenaar Staatsbosbeheer toen nog niet, dus biedt deze samenwerking beide partijen voordelen.
Waarom is actieve betrokkenheid van de omgeving nauwelijks beleidsuitgangspunt, vraagt Logemann zich af. Zijn het de angst voor ongewenste initiatieven en verlies van zeggenschap? Onzin! Omwonenden en gebruikers zijn immers in doorsnee conservatief: zoals zij het kennen moet het blijven. Natuur is bij omwonenden in principe in goede handen. Met veel bemiddelde 50-plussers is er bovendien veel capaciteit om werk te verzetten, te monitoren, te surveilleren en de belangen te behartigen. Mensen met een goede opleiding en vaak nuttige werkervaring.
Maar doe-het-zelf-beheer vraagt wel een andere houding van de beheerder. Die gaat verder dan de consultatie en gebruikersparticipatie die beheerders her en der praktiseren. In plaats van zwaar te sturen op het eindresultaat, is doe-het-zelf-beheer voor de beheerder vooral een kwestie van durven loslaten. Het vraagt beheerders die namens de natuurorganisatie omwonenden stimuleren en vertrouwen. Die een faciliterende en adviserende rol durven spelen en die alleen nog op de achtergrond meedenken en actief zijn. Dat is lastig, want dat ligt vaak niet in hun aard.
Eigenlijk is dat jammer. Want wat ligt er meer voor de hand dan dat natuurorganisaties hun beperkte geld en aandacht concentreren op de echt bijzondere gebieden en de overige terreinen qua beheer in handen leggen van goedwillende, enthousiaste omwonenden. Dolf Logemann, ecologisch adviseur Arcadis en Staatsbosbeheer. Voor volledige tekst zie: dolfsnatuurblog.nl/doe-het-zelf-natuurbeheer.
Voorbeelden
- Iets soortgelijks leeft in het Groningse Kolham. Inwoners van het Groningse Kolham beheren 31 hectare bos vanaf juni 2016. Dat doen ze samen met vijf partners in de Werkgroep Kolhamster Mainschoar. Het bosperceel ligt noordelijk van Kolham en grenst aan het Groningse deel van het Natuurnetwerk Nederland. Het verbindt het Slochter natuurgebied ’t Roegwold met natuur ten zuidwesten van de stad Groningen. De provincie Groningen verkoopt de grond in 2017 aan Staatsbosbeheer. De naam ‘Mainschoar’ (gemeenschappelijke grond waarop de inwoners samen komen om allerlei zaken te regelen en te vieren) past bij de bedoeling om naast het beheer, met enige regelmaat dingen te doen en te vieren. De zes partijen hebben in een projectplan afspraken vastgelegd over de eenmalige omvorming en het daaropvolgende beheer. De zes partners zijn Vereniging Dorpsbelangen Kolham, Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer Slochteren, Staatsbosbeheer, gemeente Slochteren, de Mycologische (paddenstoelen) Werkgroep Groningen en provincie Groningen. Zie: Projectplan Kolhamster Mainschoar 04-01-2016. Contact: Wout de Boer (vz vereniging Dorpsbelangen Kolham).
- Natuurmonumenten heeft een soortgelijke ervaring met het dorp Kimswerd in Zuidwest-Friesland van iets meer dan driehonderd inwoners. “In een bos van 3 hectare met vooral populieren, wat essen, eiken en heel weinig biodiversiteit ontstonden spontaan wandelpaden”, vertelde Boswachter Sander Veenstra tijdens het symposium “Boeren, boswachters en buitenlui aan de slag in de natuur’ op 8 juni 2017 in kasteel Hackfort te Vorden. “Voor meer biodiversiteit wilden wij de populieren oogsten. Toen ben ik naar het dorp gegaan. De vereniging Dorpsbelang heeft meteen een werkgroep Dorpsbos opgericht. Zij wilden meer recreatie, wij wilden meer soorten. Die werkgroep heeft mij een hoop tijd bespaard”, bevestigt boswachter Veenstra. “Toen wij gingen kappen, deden zij overal een folder in de bus. Zij voerden de discussie, niet Natuurmonumenten. Toen een boer duizend euro wilde hebben omdat wij voor de houtafvoer over zijn land wilden, heeft de werkgroep de boer omgepraat. De werkgroep maakte een plan met nieuwe schelpenpaden, maar ook een oeverzwaluwwand en een kikkerpoel. Zij zorgden voor de financiering. Voor Natuurmonumenten is het lastig om bij fondsen aan te kloppen. Het dorp kreeg meteen de helft van de benodigde €40.000 van het Waddenfonds. De gemeente bood €10.000 onder voorwaarde dat Natuurmonumenten meedeed. Wij hebben toen €5000 bijeen geschraapt en de rest geboden in de vorm van kennis en materiaal.” Geen tegenvallers? Veenstra: “Ik verwachtte dat iedereen lid zou worden van Natuurmonumenten. Dat heb ik moeten loslaten. Het is hún bos. Wel hebben ze een positiever beeld van ons gekregen.”
- Meer voorbeelden van onderaf. Landschapscommunity Duffelt-Groesbeek-Ooypolder kent een lange historie, veel partijen met eigen projecten, zoals de Landschapsveiling Ooypolder, de Ploegdriever en de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap van Jaap Dirkmaat en consorten. Zie: landschapvaniedereen.nl. Gaandeweg ontstond een nieuw gebiedsinitiatief, Moraenenland, opgezet door Stichting Monument en Landschap Beek-Ubbergen, Thus landschapsarchitectuur en stedebouw, Fennema Advies en Bosgroep Midden-Nederland. Moraenenland wil de zuidelijke stuwwal positioneren tegenover de noordelijke stuwwallen van Montferland en van de Veluwe. Waar Gelders Arcadië op de Veluwezoom inmiddels een begrip is, Montferland volop meedoet, net als de Gelderse Poort, daar ontbreekt de stuwwal van Nijmegen in beleid en profiel. Dat geldt voor het Nederlandse deel (Nieder-Reichswald), maar ook voor het Duitse deel (Reichswald). Moraenenland kent na twee jaar van stuwwaldebatten en grensoverschrijdend zoeken naar een gemeenschappelijke vraag nog geen resultaten, maar er lopen initiatieven voor een gebiedsregieproject in het kader van de lumpsumovereenkomst met Gelderland en een subsidieaanvraag Cultuur en erfgoed Gelderland om het initiatief in ieder geval in deze provincie van de grond te krijgen.
- De stichting Natuurlijk Grasweggebied (SNG) heeft voor een nieuw natuurgebied vier partijen bij elkaar gebracht, namelijk waterschap Hollandse Delta, Zuid-Hollands Landschap, gemeente Hellevoetsluis en provincie Zuid-Holland. Het waterschap heeft 70.000 m3 grond afgegraven voor waterberging en neemt het onderhoud voor zijn rekening. SNG zorgde voor de inrichting van het natuurgebied dat onderdeel is van Natuurnetwerk Nederland. SNG doet het beheer samen met Zuid-Hollands Landschap dat de continuïteit borgt via een 30-jarig erfpachtcontract met de gemeente Hellevoetsluis. De 7 hectare grond blijft eigendom van de gemeente. Van de provincie kwam €145.000 subsidie, van de ANWB kwam €10.000. Uit: Burgers en Landschap, deel 3. Strategieën van burgerinitiatieven, Rosalie van Dam, Irini Salverda en Roel During, mei 2010, Alterra en ministerie LNV. Zie: grasweggebied.nl.
- De stichting Boermarke Essen en AA’s is opgericht door bewoners van de oude buurtschappen Höfte, Veele en Wessinghuizen in oost-Groningen, waar Ruiten-Aa en Mussel-Aa samenvloeien en verder stromen als Westerwoldse Aa. Vrijwel alle bewoners zijn actief. Zij hebben hun ideeën verwoord in een Markeplan als hun bijdrage aan het Natuurnetwerk Nederland. De uitvoering van het Markeplan loopt al enige tijd. Oude lanen zijn hersteld, een voetgangersbrug gebouwd, nieuwe wandelpaden aangelegd. Ook heeft de Galgenberg een eerste snoeibeurt gekregen. Zo komt de historie van Westerwolde langzaam weer in beeld. De Boermarke werkt samen met Staatsbosbeheer als eigenaar van de meeste grond, gemeenten Bellingwedde, Stadskanaal en Vlagtwedde, provincie Groningen, waterschap Hunze en Aa’s en de toenmalige Dienst Landelijk Gebied. Geld kwam er van het Europese Leader+programma, Landschapsbeheer Groningen, Heidemij (KNHM), de drie gemeenten, Groninger Landschap, VSB Fonds en Rabobank. De stichting Boermarke werkt samen met de Hanzehogeschool aan projecten voor de opwekking van duurzame energie. Uit: Burgers en Landschap, deel 3. Strategieën van burgerinitiatieven, Rosalie van Dam, Irini Salverda en Roel During, mei 2010, Alterra en ministerie van LNV. Zie: essenenaas.nl.
- De Doetinchemse stichting Buur maakt Natuur krijgt van omwonenden €6 per vierkante meter voor de aankoop van grond grenzend aan nieuwbouwwijk De Huet. Eind 2016 stond de teller op 5079 vierkante meter. Binnen een jaar waren de eerste gesponsorde vierkante meters ingericht als natuurgebied. Het geld gaat geheel naar grondaankoop. De gemeente Doetinchem zorgt voor administratie, inrichting en onderhoud. In de samenwerkingsovereenkomst met de gemeente staat dat bij verandering van de bestemming natuur de stichting eigenaar wordt van de grond en dus profiteert van de verwachte waardestijging. De stichting verspreidt folders, wervingsbrieven aan bedrijven, persberichten, gebruikt Facebook, een eigen website en plaatste een groot bord met informatie over de ‘Buurgrond Knapperslag’. Aldus Herman Nijhof, secretaris Stichting Buur maakt Natuur in: ‘Landschappelijk ondernemen in de Achterhoek – Anne Oosterbaan en André Kaminski, uitgeverij Alterra, februari 2013. Zie: buurmaaktnatuur.nl.
- Drie inwoners van Boxtel hebben in april 2013 het initiatief genomen om 6,5 hectare Dommeldal vlakbij het centrum te kopen en daarmee te behouden. Zij hebben het Brabants Landschap bereid gevonden om de aankoop voor te financieren. De drie bewoners hebben de stichting Dommelbimd opgericht en die kreeg van het Brabants Landschap tot begin 2015 om het aankoopbedrag van €295.000 bij elkaar te krijgen. Dat is gelukt met de verkoop aan honderden particulieren van certificaten à €1000, aangevuld met bijdragen van Nationaal Landschap Het Groene Woud en provincie Noord-Brabant en een gift van €10.000 van Natuurmonumenten. Dommelbimd betrekt de burgers van Boxtel en nabijgelegen scholen bij verwerving, inrichting en beheer van het gebied.
Een veldsymposium met workshops vond 24 september 2016 plaats in de Dommelbimd, georganiseerd door Rijk en provincies via het Programma Tweede Natuur. Vertegenwoordigers van burgerinitiatieven uit heel Nederland wisselden hun ervaringen uit met elkaar en met professionals op zoek naar succesfactoren, kansen en valkuilen. Bron: Brabants Dagblad, 17/08/16. Zie: hetgroenewoud.com/initiatieven/projecten-overig/dommelbimd.
- Wageningse onderzoekers analyseerden in opdracht van het Planbureau voor de Leefomgeving 264 groene burgerinitiatievenen kwamen tot een typologie van 10 verschillende soorten initiatieven. Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en de Nationale landschappen hebben al een traditie om vrijwilligers in te zetten. Maar ook andere particuliere beheerders blijken steeds vaker gehoor te geven aan initiatieven van burgers. De meest vergaande vorm van zelfbeheer is zelf eigenaar zijn van een gebied zoals bij de stichting Dommelbimd. Terreinbeherende organisaties kunnen ook de burgers opzoeken en met ze in gesprek gaan zoals Natuurmonumenten dat in streekconferenties doet. Rob Meijers vraagt zich in het artikel 'Natuurbeheer en burgerparticipatie' af waarom het aantal natuurvrijwilligers toeneemt. Misschien is er een generatie die meer tijd en kennis heeft om zich met zulke projecten bezig te houden. Moderne media, internet en sociale media maken het in ieder geval makkelijker om anderen te mobiliseren. Bron: Groen Kennisnet, 17/01/17. Zie: Betekenis groene burgerinitiatieven voor natuurbeheer, onderzoeksrapport Betekenis van groene burgerinitiatieven.
- Burgercoöperatie koopt grond voor duurzame landbouw. Burgers kopen de komende vijf jaar via een coöperatie dertig hectare grond langs de Kleine Beerze bij Middelbeers van de provincie Noord-Brabant. Die grond verpacht de coöperatie aan zes boeren met voorwaarden voor duurzame landbouw. Dit plan sluit aan bij voornemens van waterschap en gemeenten om de beek weer te laten meanderen. Voor haar coöperatieve aanpak om natuur en landbouw in harmonie te ontwikkelen, ontving de landcoöperatie Dal van de Kleine Beerze de agrofoodpluim van de provincie.
De zes boeren krijgen hulp van het streeknetwerk Huis van de Brabantse Kempen om landbouwgronden te gebruiken als proeftuin voor duurzame landbouw, landschap en natuur. In het project investeren burgers vanuit het hart, niet vanuit de portemonnee”, aldus coördinator van de coöperatie Frans Verouden. “Het rendement voor de investeerder zit vooral in de invloed en betrokkenheid bij de verbetering van de directe leefomgeving.”
Zo is het de bedoeling dat er een 10 meter brede grasstrook direct naast de beek komt en dat tien procent van de naastliggende landbouwgronden bestaat uit akkerranden. Op grasstrook en akkerranden wordt geen mest uitgereden of pesticiden gebruikt. Ook wordt het maaien afgestemd op weidevogels. Op alle graslanden zullen meerdere grassoorten, kruiden en klavers worden gebruikt en op de landbouwgrond zullen de boeren gevarieerd telen om de bodem niet uit te putten. Hierbij wordt gedacht aan gerst en granen. Met levering van gerst aan de lokale bierproducent of het aanleggen van wandelpaden kan dit gebied ook bijdragen aan de lokale economie. Bron: provincie Noord-Brabant, 10 februari 2017. Zie video: brabant.nl/mediatheek/video.aspx. - Steun voor 22 natuurideeën in Flevoland. Met hulp van het Flevolandse Programma Nieuwe Natuur krijgen de komende jaren diverse locaties nieuwe natuur. Particulieren, natuurorganisaties, terreinbeheerders en gemeenten werken 22 gehonoreerde projectinitiatieven uit. Provincie en externe adviseurs ondersteunen de initiatiefnemers bij het rekenen en tekenen. Met vier projectindieners is in 2015 al een intentieovereenkomst afgesloten, die moet leiden tot een Voedselbos in het Oosterwold, waarin stichting Voedselbosbouw.nl en Staatsbosbeheer samenwerken aan 40 hectare voedselbos in de Eemvallei. Contact Ron Stapel, provincie Flevoland. Zie: tweedenatuur.nl/project/ideeen-vol-natuur, flevoland.nl/Dossiers/Nieuwe-Natuur.
- Eigenaren van het natuurgebied Grië op het Waddeneiland Terschelling nemen het beheer in eigen hand. Grië is een buitendijks gebied op de overgang van duin naar wad, met weilanden, begroeiing, kwelders en vier eendenkooien. De tachtig eigenaren van dit gebied hebben een plan gemaakt om de natuur van Grië te herstellen. Zo gaan de eigenaren samenwerken aan snellere afvoer van het zoute water zodat bijvoorbeeld elzenbomen niet meer sterven. Bron: ministerie van Economische Zaken, met video. Zie: hetkanwel.net/2013/08/23/bewoners-terschelling-gaan-natuurgebied-zelf-beheren en rijksoverheid.nl/ministeries/ministerie-van-economische-zaken/nieuws/2013/08/21/video-bewoners-beheren-natuur-op-terschelling.
16. Het kan ook zonder bewoners
Op tal van plaatsen beheren eigenaren natuur zonder daar te wonen. Meestal betekent dat een geldstroom van de bezitter naar inrichting en onderhoud. Harm Oterdoom, voorzitter van de familiestichting landgoed Ubbinkbos bij Gasteren (Dr.): “Ons landgoed telt geen gebouwen, geen grote machines en geen personeel. Het bestaat uit 16 hectare bos. De stichting mocht een – in verhouding tot de omvang van het landgoed – interessant legaat ontvangen. Vrijwilligers verrichten het denkwerk en het lichtere boswerk zoals planten, meten, blessen en onderhoud van paden. Zij ontvangen hoogstens een vergoeding in natura in de vorm van kost, logies en een borrel. Deze beperking van het landgoed tot grondeigendom enerzijds en de bereidheid van de vrijwilligers anderzijds om genoegen te nemen met de ideële beloning in de vorm van beleving en gezelligheid, zijn twee belangrijke sleutelfactoren van het succes van het landgoed.”
“Een derde sleutelfactor is kennis. Van meet af aan heeft het landgoed onder zijn vrijwilligers juristen en bosbouwers gehad. Deze succesvolle constructie bestond al vóór dat de stichting het legaat ontving. De vierde sleutelfactor is de Anbi-status. De grootste inkomstenbron bestaat uit schenkingen - 60%. Uit subsidie komt 30%. De inkomsten uit houtverkoop bedroegen voorheen 10%, maar die inkomsten groeien. Grootste uitgavenpost is de onkostenvergoeding voor de bestuursleden - 50%. Lidmaatschappen van andere organisaties vergen 25%. Belastingen en heffingen kosten ook 25%.” Het Ubbinkbos vierde in 2014 het 75-jarig bestaan. De broers Wim, Herman en Hans Ubbink plantten in 1939 de eerste boompjes. Zie: aandedrentscheaa.nl.
