Interview Charlotte Rauwenhoff, directeur van landgoed Tongeren
“Tien jaar strijd”
Na tien jaar strijd kon een nieuwe boer aan de slag op landgoed Tongeren. Hoewel de provincie Gelderland overal bos en natuur wilde, blijft de eeuwenoude landbouw behouden. Dat biedt perspectief voor cultuurhistorisch landschap, dankzij een meedenkende ambtenaar, een vooruitziende voorouder en een directeur met groot uithoudingsvermogen.
“Grootste obstakel bij onze plannen vormt de wet- en regelgeving. In welvarende tijden hebben we in dit land de bescherming zo opgevoerd dat een hert of een das makkelijker zijn weg kan vinden dan een landgoedeigenaar. Dat is nu weer naar normale proporties teruggebracht.” Aldus Charlotte Rauwenhoff, directeur van landgoed Tongeren op de Veluwe.
Charlotte Rauwenhoff: “Hét thema van ons werk de laatste jaren is om de landbouw voor Tongeren te behouden. Om een nieuwe boer toekomst op het landgoed te geven, is een nieuwe boerderij op een nieuwe plek nodig. Alleen op die nieuwe plek kan het bedrijf voldoende groeien. Om die nieuwe boerderij in het bestemmingsplan te krijgen, waren we tien jaar bezig, met allerlei rapporten van adviseurs over effecten op natuur en milieu, archeologie, bodem, ecologie en voor een beeldkwaliteitsplan. Gelukkig hebben we een enthousiaste boerenfamilie gevonden.”
“Er zijn ambtenaren die meedenken en oplossingen zoeken, maar er zijn er nog steeds die ieder formulier terugsturen met een afwijzing, waarna je zelf maar moet uitzoeken hoe het wel kan. Een ambtenaar van de gemeente Epe, die zich enorm inzet voor de landgoederen, ontdekte een onbekende wet, Interimwet stad-en-milieubenadering genaamd, die past bij de mix van belangen die je op een landgoed probeert te combineren. Die wet biedt gemeenten de mogelijkheid om af te wijken van milieunormen zoals stank en ammoniak, onder de voorwaarde dat het geheel meerwaarde creëert. Dat doen we. Wij behouden het cultuurhistorisch landschap, bouwen een nieuwe boerderij, ontwikkelen nieuwe natuur en renoveren oude boerenerven. Later bleek dat de bestaande wetgeving ook voldoende ruimte bood, dus hebben we eindelijk een nieuw bestemmingsplan.”
Niets doen was geen optie. “Dan zou er geen boer meer overblijven op Tongeren. Een van de vijf boeren gaat weg om elders zonder beperkingen te kunnen boeren. Twee boeren zijn al gestopt en verhuisd naar buiten het landgoed. De overige twee boeren zijn al in de zestig, hebben geen opvolger en zullen dus over enige jaren stoppen. Op Tongeren is nog sprake van een oud cultuurhistorisch landschap. Met landbouw verdienen we mogelijk minder dan met een golfbaan. Maar we vinden de historische oorsprong van de gronden belangrijker dan het maken van meer winst.”
“Met de wijziging van het bestemmingsplan, kan de nieuwe boer vanuit een nieuwe boerderij aan de noordzijde op 80 hectare verder met ongeveer honderd koeien. Daarnaast beheert hij nog 25 hectare natuurlijk grasland in het zuidelijk deel, rond het brongebied van de Tongerense en de Witte beek. Op dat grasland kan hij op een extensieve manier jongvee weiden, zodat het gebied niet dichtgroeit. Hij hoeft er geen pacht voor te betalen. Daar staat dan beheersubsidie tegenover, ten minste als daar nog geld voor is. Want zonder subsidie laat ik het landbouw en gaat de boer gewoon pacht betalen. Provincie Gelderland heeft de aanvragen gehonoreerd voor compensatie voor de waardedaling van de grond en voor de beheersubsidie.”
De bouw van een energieneutrale melkvee- en schapenhouderij, met skybox, zorgboerderij en vier BoerenBed-tenten begon in 2014. In lijn met de wens van het landgoed heeft de boer voor een biologische bedrijfsvoering gekozen. Dat was voor hem niet vreemd. Op het bedrijf waar hij vandaan komt, boerde hij ook al biologisch. Ten opzichte van het open landschap in de kop van Overijssel vormen de vele landschapselementen, houtwallen en singels op Tongeren een verandering van omgeving, die hij overigens wel waardeert. Op de boerderij is plaats voor honderd koeien en vijftig stuks jongvee.
Esgronden sinds 15e eeuw
Charlotte Rauwenhoff: “Het voornemen van de provincie Gelderland om ons hele landbouwareaal om te zetten in natuur leek onze plannen te dwarsbomen. Maar hier liggen esgronden sinds de 15e eeuw. Door eeuwen bemesting met heideplaggen en schapenmest zijn die oude akkers steeds hoger komen te liggen. Ook de ontginning van veen tot weidegronden is nog gaaf zichtbaar. Na eindeloze overleggen, onderzoeken en excursies met betrokkenen door het gebied, zijn wij nu zover dat het gebied voor de landbouw behouden blijft.”
Charlotte Rauwenhoff weet veel over de karakteristieke landbouw: “Eeuwenlang was Tongeren een buurschap van boeren met gemeenschappelijke regelingen. Om het bouwland te beschermen tegen het loslopende vee kreeg elke boer een deel van de omheining – wal met struikgewas – en hekken toegewezen voor onderhoud. Op de jaarlijkse boerdag wees de boerrichter een stuk veen aan waar komend jaar turf gestoken mocht worden, waarvan elke boer een deel toegewezen kreeg. Op die boerdag werd ook afgesproken vanaf welke dag in het najaar het vee de akkers op mocht om de stoppels te eten, en op welke dag in het voorjaar de esgronden gesloten werden voor het vee.”
Tongeren lijkt voorlopig geen last te hebben van de forse rijksbezuinigingen op natuurbeleid. “We hebben een contract voor dertig jaar, omdat Tongeren in 1998 meedeed met een experiment van het Programma Beheer, een voorloper van het huidige Subsidiestelsel Natuur- en Landschapsbeheer (SNL). We krijgen een geïndexeerd vast bedrag per jaar voor het beheer van bos en hei.” Ze kijkt er opgelucht bij.
“Ik weet waar ik aan toe ben. Dit zou de overheid meer moeten doen. Elke keer wordt het subsidiestelsel weer veranderd. Van al die wijzigingen wordt de natuur echt niet beter. Erger nog, geld dat aan natuurbeheer besteed zou moeten worden, gaat naar ambtenaren die de regels wijzigen. Voor ons is het ook hopeloos. Telkens maar weer wennen aan nieuwe formulieren en nieuwe eisen. Het is ook steeds afwachten of er na afloop van een termijn van zes jaar geld beschikbaar is.”
“Ik ben nooit bezweken voor de verleiding om het beheer aan te passen omdat daar subsidie voor kwam. Ik ben daarin heel pragmatisch. Alleen als we subsidie kunnen krijgen voor wat we toch al willen doen, hebben we daarvan gebruik gemaakt.”
Charlotte Rauwenhoff geeft een voorbeeld: “Cultuurhistorie staat nu op de agenda van provincie en Rijk. We wilden al jaren onze parkbossen herstellen en opknappen. Toen de mogelijkheid ontstond om hier subsidie voor te krijgen, hebben we die gelijk aangevraagd. Oude lanen hebben we opgeknapt, zichtassen hersteld, en oude wildwallen hebben we weer zichtbaar gemaakt. We hebben op diverse plaatsen informatieborden geplaatst zodat de wandelaars begrijpen wat ze zien. Ook de leemkuil, de oude zandwinningplas en een waterplas met de fraaie naam Fanny’s Lust zijn opgeschoond. Ik weet niet of ik dat zonder subsidie en de bijbehorende adviezen van Probos allemaal gedaan had.”
Parkbos op landgoed Tongeren. Foto: Landgoed Tongeren.
Eerste landgoed-NV
“Tongeren is voor zover wij weten het eerste landgoed dat ingebracht is in een vennootschap. Nicolaas Rauwenhoff richtte in 1907 een NV op. ‘Let wel’, betoogde Nicolaas, ‘de groote eigendommen worden bij versterf versnipperd of komen vroeger of later in vreemde handen!’ Wat een vooruitziende blik heeft hij gehad! Hij had zelf geen kinderen. De vier kinderen van zijn broer werden de eerste vier aandeelhouders. In de jaren zeventig werd het een NSW-BV die nu 180 aandeelhouders telt. Ook met dat grote aantal is Tongeren uniek”, vertelt Charlotte Rauwenhoff.
“De kritische fase waar veel landgoederen nu doorheen gaan, hebben wij gehad. Als het bezit veel geld waard is en er zijn eigenaren met grote aandelenpakketten, dan kunnen verschillen en spanningen ontstaan binnen de familie. Bij ons heeft geen van de 180 aandeelhouders een groot belang. Het lijkt er soms op dat elk kind al een aandeel in de wieg krijgt voordat een spaarbankboekje wordt geopend. Van tijd tot tijd worden aandelen aangeboden. De vraag naar aandelen binnen de familie is altijd aanwezig. Bijvoorbeeld als iemand meer kinderen heeft dan aandelen. Verkoop buiten de familie is niet mogelijk.”
Op Tongeren vindt jaarlijks een aandeelhoudersvergadering plaats in het voormalige schooltje. Die vergadering is het hoogste orgaan. De Raad van Commissarissen leidt de vergadering. Vijf aandeelhouders zitten maximaal twee perioden van vier jaar in de Raad van Commissarissen. “Zij hebben als belangrijke taak het toezien op mijn beleid en de uitvoering daarvan. Gezien het feit dat zij meestal een andere achtergrond hebben, werk ik ze in, leg alle wet- en regelgeving uit, wat Natura 2000 is, het Natuurnetwerk Nederland, voorheen de EHS, en welke effecten dit heeft voor onze plannen op Tongeren. Samen met mij buigen zij zich over vragen zoals ‘Wat doen we met vrijkomende huizen; welke ontwikkelingen voorzien wij in vrijkomende agrarische opstallen en welke voorwaarden stellen we aan een nieuwe boer?’ Groot voordeel van die steeds wisselende commissarissen is dat steeds meer aandeelhouders waardering krijgen voor wat hier gebeurt. Hun verbondenheid wordt steeds groter. Nadeel is dat ik bij elke wisseling van commissaris weer alles aan het uitleggen ben, maar dat neem ik graag voor lief.”
“We doen hier ook dingen speciaal voor de familie. In de parkbossen willen ze met hun nette schoenen kunnen lopen, dus die paden houden we schoon. Ook zetten we bankjes op mooie plekken. Economisch is dat totaal niet interessant. Maar we doen dat voor de familie. Net als twee keer per jaar een tennistoernooi op de baan die in het bos ligt. Daarna eten we aan lange tafels. Een bindend element. De organisatie is in handen van een speciale stichting Sport Tongeren. Maar”, voegt Charlotte Rauwenhoff toe, “als het hek of de baan toe zijn aan onderhoud, dan springt het landgoed elke keer weer bij.”
“De BV keert geen dividend uit. We slagen er steeds in de exploitatie sluitend te krijgen. De laatste jaren houden we zelfs geld over. Vanuit het bestuur hebben we wel geopperd om dan dividend uit te keren. Maar dat willen de aandeelhouders niet. Ze zien liever dat we het landgoed verfraaien. Ze krijgen immaterieel dividend omdat ze kunnen genieten van hun bezit samen met een grote familie. Als huizen vrijkomen, krijgen ze de eerste kans, voor erfpacht dan wel huur. Bovendien, hun belangrijkste dividend zit in de familiebegraafplaats, waar ze geen liggeld betalen en de graven nooit geruimd worden.”
Karakteristieken Tongeren
- Eigenaar: NSW-BV sinds 1973, voorheen NV sinds 1907, met aandelen in handen van 180 aandeelhouders, allen afstammelingen van Lodewijk Willem Ernst Rauwenhoff. Hij is een achterkleinzoon van Jan Hendrik Rauwenhoff, die in 1768 Tongeren erfde via zijn vrouw Cornelia Maria. Haar vader, Nicolaas Wilhem de Meester, burgemeester te Harderwijk, bezat 5 boerderijen en akkers. Sinds die tijd is het landgoed uitgebreid tot de huidige 505 hectare. Diverse gebouwen – 1e en 2e huizen – zijn in volle eigendom van familie met een kettingbeding dat bij verkoop eerst familie en daarna de BV mogen bieden.
- Oppervlakte: 505 hectare, waarvan 110 hectare landbouw met drie pachtboerderijen, 360 hectare bos, 30 hectare natuur, 31 kilometer wegen en paden.
- Gebouwen: 1 boerderij is rijksmonument, 3 gemeentelijk monument.
Inkomsten (jaaromzet 2015: 3 ton)
- 40% uit bosbouw, inclusief subsidie.
- 25% agrarische pacht.
- 30% erfpacht woningen.
- Totaalbedrag aan subsidie voor bosbeheer, recreatie (onderhoud paden) en agrarisch natuurbeheer varieert tussen €60.000 en €70.000 per jaar.
- Herstel parkbossen met eenmalige provinciale subsidie van €49.500 met begeleiding van Probos, 35% voor eigen rekening.
Uitgaven
- Twee personeelsleden: 1 directeur en samen met naastgelegen landgoed Welna 1 terreinbeheerder. Verder zijn er een BOA, een grafdelver en een vrijwilliger voor het bos; veel loonwerk.
- Overige kosten: onderhoud aan gebouwen, bos en hei, verzekeringen, belastingen, waterschapsheffing en adviseurs.
Charlotte Rauwenhoff, studeerde pedagogiek, deed personeelswerk. Zij is sinds 1999 rentmeester en sinds 2005 directeur van landgoed Tongeren BV. Meer informatie via www.landgoedtongeren.nl
