Beheerkosten
Als algemene regel geldt: hoe gunstiger de omstandigheden, hoe lager de kosten voor de instandhouding. Zie het advies van de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli): “Hoe meer geschikte condities voor natuurlijke processen aanwezig zijn, hoe minder menselijke ingrepen nodig zijn voor de instandhouding van soorten en ecosystemen. Onvoldoende oppervlakte vraagt om herhaald ingrijpen om het lokaal verdwijnen van soorten te voorkomen, zoals op kleine heideterreinen omringd door intensieve landbouw. Hier moeten regelmatig kostbare beheermaatregelen, zoals afplaggen, worden uitgevoerd om de heidevegetaties te behouden. In het veenweidelandschap zijn geschikte condities bijvoorbeeld: landschappelijke openheid, voldoende plekken met een hoge grondwaterstand (vernatting) en schoon water in de sloten. In kwelders en duinen zijn rust en voldoende ruimte voor invloeden van zee en verstuiving belangrijke vereisten.” Bron: Onbeperkt houdbaar, advies van RLI mei 2013. Zie: rli.nl/publicaties/2013/advies/onbeperkt-houdbaar.
17. Natuurlijke landschappen
Natuurlijke landschappen kosten beduidend minder dan halfnatuurlijke en cultuurhistorische landschappen, zeggen Bert Takman en Piet Schipper van Staatsbosbeheer tijdens een bezoek aan zo’n natuurlijk landschap in Schoonloo-Orvelte. Zij passen de inzichten van de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur al jaren toe. Bert Takman becijfert: “Maaien en afvoeren kosten normaal gemiddeld €800 per jaar per hectare. Maar in natuurlijke landschappen hebben we minder waterschapslasten omdat we geen water meer lozen, maar hier vasthouden. Samen levert dat een besparing op van €800 tot €1000 per hectare per jaar.” Daar komt nog wat bij. Takman: “Houtverkoop in de omvormingsfase levert per saldo geld op. In die fase maak je het gebied op orde voor natuurlijke processen, vooral abiotiek zoals waterpeil. Bij een hoger waterpeil groeien er minder bomen en is dus maaien minder vaak nodig, vaak zelfs overbodig.”
Dit beheer kan overal. “In alle landschappen”, beamen Bert Takman en Piet Schipper. Waar doet Staatsbosbeheer dit al? Takman: “Op de Waddeneilanden, langs de grote rivieren, Biesbosch, Maashorst, Midden-Drenthe (5500 hectare met drie boswachterijen en drie beekdalen), Drents-Friese Wold, enkele gebieden op de Veluwe. Natuurmonumenten doet het op de Veluwezoom, maar een beetje anders dan wij. Het Drents Landschap doet hier in Schoonloo-Orvelte mee.” Bron: ‘Thermometer natuurlijke landschappen’, Gert Jan Baaijens, Piet Schipper en Bert Takman, Staatsbosbeheer, april 2009.
- Ook het reguliere beheer biedt mogelijkheden voor kostenbesparingen. Zie bijvoorbeeld de integrale beplantingsmethode volgens de methode Ruyten (IB-R). Grotere bomen en struiken direct op de afstand van het eindbeeld planten, blijkt uiteindelijk goedkoper en duurzamer dan de traditionele blijver-wijker methode. Bron: Leonie Barnier. Bevestiging komt van onderzoek voor Rijkswaterstaat door Sabine Snibbe, bestuurskundige van de Radbouduniversieit in Nijmegen. De aanschaf- en aanplantkosten zijn twee keer hoger dan de traditionele methode, maar het onderhoud is uiteindelijk 75% goedkoper.
- Ook digitalisering biedt besparingsperspectieven. BOOM (Beheer en Onderhoud Op Maat) is een web-based managementprogramma voor beheer en onderhoud van landschap. Het is ontwikkeld door Freijaman BV, een samenwerkingsverband van Bureau Elfenboom met GISArts. Samen met Vangroenewaarde.nl werkt Freijaman aan een Graslandapp. Natuurrijk Limburg begon najaar 2016 met de Boom app voor het plannen, uitvoeren en evalueren van het Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer (ANLb). Zie: boomapp.nl.
Natuurlijk landschap in de Biesbosch. Foto: Pixabay.
18. Stop met tegenhouden successie
Natuurbeheer komt in veel gevallen neer op het tegenhouden van de natuurlijke successie, waar kale grond via vele stappen uiteindelijk begroeid raakt met bos als climaxsituatie. Dat beheer kost heel veel geld, terwijl successie juist geld oplevert. Dat concludeert Peter Boer na eigen onderzoek in de duinen van de gemeente Bergen aan Zee in een artikel in het KNNV-magazine Natura 2012 nummer 4 met als titel ‘Stop schapenbegrazing, breng het duin tot leven’.
Peter Boer hekelt schapenbegrazing in de kalkarme duinen. Want die bevordert vergrassing, verrijkt de bodem, verspreidt ongewenste planten, vernietigt korstmosvegetaties en bosmiernesten, en gaat heidevorming tegen. Boer bepleit de heidevelden van de middenduinen aan hun lot over te laten, waarna natuurlijke successie optreedt en de heide geleidelijk verandert in bos. Als we daarna de bossen kappen, hout en strooisel afvoeren, verandert de kapvlakte weer in heide. Dat is goedkoper, natuurlijker en bevordert de biodiversiteit. Willen we houden wat we hebben dan moeten we geforceerd de successie bestrijden.
Het onderzoek van Boer blijkt gevolgen te hebben voor het beheer van golfbanen. Zijn artikel verscheen ook in de Greenkeeper, het vakblad voor golfbaanbeheer. Aanleiding is dat steeds meer golfbanen met schapenbegrazing experimenteren. Een kudde van 250 schapen liep Tweede Pinksterdag 2013 over de golfbaan in het Drentse Aalden. Baancommissaris Ellen Kroes toonde zich heel tevreden met deze manier van greenkeeping. Ze verwacht meer variatie in de beplanting en meer soorten “want schapen dragen zaden mee in hun vacht en verspreiden zo diverse plantensoorten.” Greenkeepers, die het beheer uitvoeren, zijn over het algemeen positief over de inzet van schapen als natuurlijke maaimachine. “Het oogt natuurlijker en je hebt niet de herrie van maaimachines.” Bron: Groen Kennisnet 23-5-2013.
Een vergelijkbaar inzicht komt van geomorfoloog Bart Makaske van Alterra, maar dan toegepast op uiterwaarden. Hij bepleit de geulen naast de rivieren pas na het dichtgroeien weer uit te diepen, waardoor de successie weer bij het begin kan beginnen. Bovendien kan kleiwinning inkomsten opleveren. Makaske spreekt van “cyclisch uiterwaardbeheer”.
19. Wildernis
Kostenverlaging biedt ook de vereniging Nieuwe Wildernis, een initiatief van voorzitter Dolf van der Weij, eigenaar van landgoed Heidehof in Eext (Dr.). Particulieren, het Drents Landschap en Staatsbosbeheer hebben samen 115 hectare ingebracht, verdeeld over vijftien gebieden waar de eigenaren ten minste vijftig jaar geen beheer doen, geen ecologen inzetten, geen monitoring verrichten en geen mensen uitnodigen om deze bossen te betreden. De terreinen worden geheim gehouden. Daar volgt de natuur de eigen dynamiek. Er was een website, beheerd door Staatsbosbeheer, maar die is vanwege bezuinigingen verdwenen.
De vereniging is in de eerste plaats opgericht om aandacht te vragen voor de intrinsieke waarde van natuur, de waarde van natuur op zich, los van de gebruikswaarde voor de mens. Bijna alle groene organisaties hebben in hun visie op de nieuwe Wet Natuurbescherming de Tweede Kamer gevraagd de intrinsieke waarde van natuur in de wet op te nemen en daar concrete maatregelen aan te verbinden.
De vereniging Nieuwe Wildernis heeft afgelopen jaren twee activiteiten ontwikkeld. In de eerste plaats is met IVN, Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, het Drents Landschap en een aantal scholen in een werkgroep ‘Bos Natuurlijk’ een groot aantal kinderen op allerlei manieren in aanraking gebracht met natuur en natuurbeelden. In de tweede plaats komen de leden één maal per jaar een middag bijeen in een bijzonder natuurgebied, met aanvullend een natuurfilosofische inleiding en gedachtewisseling. De vereniging bestond al enkele jaren voordat de film met dezelfde naam grote bekendheid verwierf. Zie bijvoorbeeld: dit artikel.
Stefan Pasma, pleitbezorger van wilde gebieden in Nederland, heeft op zijn website Ongerepte-natuur.nl een overzicht gemaakt van bijna honderd wildernisgebieden in Nederland. Zie: ongerepte-natuur.nl
20. Met anderen
Samenwerking met andere boseigenaren bij de inzet van materieel en personeel levert forse besparingen op. Een voorbeeld is gezamenlijk een harvester inhuren die bosgebieden van verschillende eigenaren afwerkt. Dat kan ook bij toezicht en handhaving met het inhuren van een BOA (buitengewoon opsporingsambtenaar). Of gezamenlijk een aannemer inhuren voor verschillende gebieden, die daardoor efficiënter, en dus goedkoper, werkt.
Samenwerken met recreanten en buitensporters leidt daarnaast op diverse plaatsen tot afspraken over het onderhoud van routes. Goed contact met hulpverleningsdiensten als politie en brandweer, samen met omliggende boseigenaren, kan grotere schade voorkomen bij calamiteiten als brand en storm. Denk aan ontsluitingsroutes voor de hulpverlening.
21. Met grote grazers
Landgoed Vilsteren werkt aan goedkoper natuurbeheer met vleesvee in een groter gebied. “Ik zie genoeg mogelijkheden voor het economisch gebruik van natuur. We zouden een grote begrazingseenheid in de uiterwaarden van de Overijsselse Vecht aan de noordkant van het landgoed kunnen instellen met vleesvee. Dan kunnen alle afscheidingen weg, gaan de beheerlasten van de bloemrijke graslanden omlaag en levert natuur ook nog wat op. Dat gaat misschien ten koste van enkele natuurwaarden vergeleken met ecologisch beheer, maar is veel minder duur.” Hugo Vernhout, directeur en rentmeester van landgoed Vilsteren, begrijpt wel dat het Rijk snijdt in natuursubsidies. “In dit land waren we hier en daar wel doorgeschoten. Niemand stond nog stil bij de hoge kosten van het beheer.”
Het Geldersch Landschap bespaart met koeien €1000 tot €2000 per hectare per jaar op hooikosten. Het Geldersch Landschap zet oude rassen in, zoals Brandrode en heidekoeien, voor het maaibeheer in blauwgraslanden en vloeiweiden. Daarvoor zijn hedendaagse koeien ongeschikt. Bron: Beleidsmedewerker flora en fauna Wim Geraedts van het Geldersch Landschap, in het magazine Mooi Gelderland. Zie: mooigelderland.nl en http://edepot.wur.nl/8157.
De stichting Free Nature (Foundation for Restoring European Ecosystems) is in 2007 ontstaan uit stichting ARK, die eind jaren tachtig grootschalig natuurbeheer met grote grazers in Nederland heeft geïntroduceerd. Het is een kleine organisatie zonder kantoor met tien medewerkers en enkele vrijwilligers. Free Nature heeft vee lopen in tientallen gebieden van terreinbeheerders als Staatsbosbeheer, Landschappen en Natuurmonumenten, maar ook van het Rotterdamse Havenbedrijf, gemeenten en drinkwaterbedrijven. Free hanteert geen vaste hectareprijs. In de 900 hectare van de Bizonbaai bij Nijmegen betaalt Staatsbosbeheer een jaarprijs van €70 per hectare. Dat is net kostendekkend. Het alternatief voor Staatsbosbeheer is beheer door boeren met vleesvee, bijvoorbeeld Limousins, want dat levert een pachtprijs op. Maar natuurbeheer door wilde kuddes biedt voordelen, zoals gevarieerde begrazing, jaarrond begrazing en het eten van boombast en daarmee het beperken van houtopslag.
Limousin koeien (vleesvee). Foto: Rhian / Flickr
Free verkoopt de ‘oogst’ van jaarlijks 270 dieren via de webwinkel wildernisvlees.nl. Klanten halen de bestelde vleespakketten op bij een van de afhaalpunten. Het best lopende punt is het winkeltje van het Utrechts Landschap op landgoed Oostbroek. Free Nature regelt zelf de distributie en de verkoop van het wildernisvlees. Dus heeft de stichting alle stappen in de keten in eigen hand, maar de kosten van transport, opslag, verpakking en distributie stapelen zich wel op. In de praktijk blijkt het lucratiever om het geschoten vee af te zetten in de reguliere vleesmarkt met een gemiddelde opbrengst van €3,70 per kilo bij de slachterij, dan het als wildernisvlees te verkopen met een opbrengst van €12,50 in de afhaalwinkel. Free Nature heeft wel eens geprobeerd afzet te regelen via een supermarktketen, maar aan de volumes en leveringszekerheid die supermarkten verlangen, kan Free niet voldoen. Zie wildernisvlees.nl.
22. Mechanisatie
Zonder mechanisatie heeft natuurbeheer geen toekomst, stelt Patrick Jansen, tot 1 juni 2016 directeur van Probos, onomwonden. Hij verwacht veel van innovatieve machines, vooral voor de oogst van hout en biomassa. Voor houtoogst staat de ontwikkeling van harvesters niet stil. Voor de oogst van biomassa verschijnen nu ook innovaties. Verlagen van de kostprijs van verwijderen van spontane opslag lijkt mogelijk met de Biobaler van de Canadese producent Anderson en de Nederlandse importeur A. Tuytel Handelsonderneming. Het apparaat kost €120.000. De uurprijs ligt rond €150. Verbranden van de ronde balen kan direct in een ketel van Herlt. De interesse blijkt groot, getuige een demonstratie in november 2012 die 150 deelnemers trok. Verwijderen van opslag gaat nu meestal met een bosmaaier of een motorkettingzaag. De biobaler, getrokken door een tractor van minimaal 200 pk, vermaalt de opslag van hout tot een diameter van 15 centimeter. Het apparaat bindt het maaisel met sisal of kunststoftouw tot ronde balen van 1,2 bij 1,2 meter. Het gewicht is instelbaar van 200 tot 600 kilogram. Zie: Bosberichten 2012-09 van Probos. Patrick Jansen startte in juni 2016 een bedrijf onder de naam Bosmeester, een adviesbureau voor duurzaam bosbeheer. Ook bestiert hij sinds 2009 het bedrijf Tracks & Trails, waarin hij mountainbikeroutes ontwerpt en bouwt.
Zwier van Olst, medewerker van Staatsbosbeheer, ziet kansen voor nog een kostenbesparing, van naar schatting €1 miljoen per jaar. Door het hout niet meer langs de bosweg te leggen en daar te meten, maar direct op vrachtwagens te stapelen en in de fabriek te meten. Dat scheelt twee handelingen. Het lijkt op de efficiëntieslag van de Waldmärkerschaft in Uelzen, Nedersaksen. De Duitsers sorteren het hout niet aan de bosweg. De forwarder plaatst het hout direct gesorteerd op trailers. Dat scheelt een kraan waardoor er 15 procent meer hout op de trailer mee kan. Dat bespaart duizend ritten per jaar.
Landgoed Twickel startte in 2014 in Delden samen met Probos een proef met omgekeerde rabatten waar zwarte els in de lage delen staat. De hoge delen maken mechanische biomassa-oogst mogelijk.
23. Particulieren doen het efficiënter
Adviesbureau LBP Sight vindt dat particuliere landgoedeigenaren een grotere rol moeten krijgen bij het beheer van natuurgebieden. Rentmeester Arend Dijkstra: "Zij blijken in staat om voor hun bezit een verdienmodel te ontwikkelen, om natuur te vermarkten.” Volgens Dijkstra moet een goede kostenvergelijking worden gemaakt nu herijking van natuurbeheer op de agenda staat.
Landgoederen zijn vaak beter in staat om kostenefficiënt te weken dan organisaties als Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en de provinciale Landschappen. “Zij zijn van oudsher gewend om met zeer beperkte financiële middelen natuur te beheren”, zegt rentmeester Dijkstra. “Wat kost het beheer van een hectare natuur door terreinbeherende organisaties zoals Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en de Landschappen? En wat kost het als een particulier diezelfde hectare beheert?” Er circuleren al cijfers. “In stand houden van een hectare publiek natuurterrein kost gemiddeld €360 en van particulier terrein €250 tot €275 per jaar”, schrijft Marcel Vossestein in ‘Zichzelf Vernieuwende Wildernis als Topnatuur’ op de website ToekomstNatuur van het ministerie van Economische Zaken met bijdragen voor de Natuurvisie van staatssecretaris Sharon Dijksma. Bron: Prisco Battes, Particuliere landgoedeigenaar beheert natuur veel efficiënter dan de overheid, in Het Financieele Dagblad, 6 december 2013.
Dijkstra krijgt bijval van een rentmeester van een ander kantoor. “Particuliere landgoedeigenaren doen het beheer van het landschap goedkoper en efficiënter dan terreinbeherende organisaties.” Rentmeester van ’t Schoutenhuis in Woudenberg, Gijsbert van Sijpveld, klinkt stellig: “Ook beheer van natuur kunnen particulieren net zo goed en veelal goedkoper.”
24. Gezamenlijke inkoop en samenwerking
Ook landgoederen kunnen besparen met gezamenlijke inkoop van gereedschap, machines, zaai- en plantgoed, hek- en rasterwerk, foldermateriaal en websites inclusief automatiseringsservice. De Federatie Particulier Grondbezit organiseert kortingen voor haar leden op producten en diensten als beveiliging, schilderwerk, onderhoud, wijn, energie, verzekeringen, rondhout en adviezen van rentmeester en jurist over opvolging en familiezaken. Zie www.fpgledenvoordeel.nl
Zes landgoederen in de gemeente Rheden hebben in september 2014 de coöperatie Landgoedbeheer Veluwezoom opgericht, met groenopleiding Helicon, werkvoorzieningsschap Presikhaaf en Siza gehandicaptenzorg. De coöperatie biedt beschut werk en stageplaatsen. De coöperatie startte met Gelderse Toren, De Bockhorst, Hof te Dieren, Rhederoord, Middachten en De Valkenberg. Zie: landgoedbeheerveluwezoom.nl.
25. Natuurdoelen bijstellen, dus minder onderhoud
Wat in de praktijk al vaak gebeurt als subsidies dalen of inkomsten uit hout tegenvallen, dan verschuift de eigenaar het onderhoud naar volgend jaar. Een stap verder gaat het bijstellen van natuurdoelen. Dat kan met grote grazers die geld opleveren in plaats van maaien en hooien dat geld kost. Of een heide laten dichtgroeien en pas vele tientallen jaren later het bos omhakken, het hout verkopen en de successie weer laten beginnen bij een heideterrein. Een eindkap in verschillende jaren op verschillende percelen, gevolgd door natuurlijke verjonging of aanplant, vergroot de variatie van het hele gebied.
26. Natuurgras niet storten maar benutten
Alterra heeft een reductie berekend van 50% in de afvoerkosten van natuurgras. Voor alle Nederlandse natuurgebieden kan dit jaarlijks oplopen tot een besparing van €12 miljoen. Zie de digitale brochure ‘Leren van beleidsinstrumenten voor ondernemen met natuur’, Boonstra, F.G., Fontein, R.J., Wielen, P. van der en Borgstein, M.H., Alterra/WUR, januari 2014. Zie: thema Biomassa in dit dossier.
