Multifunctioneel landschap
Trends als landschapspijn, weides als biljartlakens met één grassoort, verlies van landschapselementen als houtwallen, bomen en overhoekjes blijken een Europees verschijnsel, concludeert de Wageningse landschapsecoloog Theo van der Sluis in zijn proefschrift 'Europa, de paradox van landschapsverandering' van 1 december 2017.
Verlies aan functies verklaart alle trends. Eeuwenoud cultuurlandschap met een hoge beleningswaarde en variatie dient vele functies. De Europese paradox kent veel goed beleid dat vaak leidt tot onbedoelde veranderingen. Nog nergens bestaat beleid voor multifunctioneel landschap. Het bestaande beleid beperkt zich veelal tot één functie, zoals voedsel, natuurbehoud of consumptie.
Nederland moet de pretentie loslaten om heel de wereld te voeden. We moeten de productie terugbrengen tot de draagkracht van het landschap, stelde Theo van der Sluis tijdens een bijeenkomst van het Netwerk Historisch Cultuurlandschap op 6 juli 2018 in Amersfoort. Het helpt als we daarbij een scheiding aanbrengen tussen landbouw en landschap, aldus Van der Sluis.
1. Rendabel financiert onrendabel
Het landgoed blijkt model te staan voor multifunctioneel beheer. Dat meldt Harco Bergman, boswachter van 1200 hectare Kuinderbos in de Noordoostpolder, in een artikel van het Vakblad Natuur Bos Landschap van februari 2014. “Dit is een Staatsbosbeheerproef om een boswachterij als een landgoed te beheren.” Hij streeft ernaar de boswachterij kostendekkend te maken. Bergman werkt aan diverse inkomstenbronnen en besparingen zoals verkoop van (gezaagd) streekhout, eventing (voorheen military), een muziekfestival, verkoop van kerstbomen tijdens een dag ‘kap je eigen kerstboom’ in december, maar ook veel gebruik maken van natuurlijke bosverjonging dus zonder kosten van planten en aanschaf jonge boompjes. Bergman trekt met de winteropenstelling tweeduizend gasten naar de camping. Hij haalt duizenden euro’s op van mensen die hun naam verbinden aan een zitbank, fiets- of wandelpad. Studenten en deelnemers aan cursussen motorzagen helpen bij dunningen. En de Lions serviceclub bespaart hem €15.000 aan organisatiekosten van de jaarlijkse Noordoostpolder-naar-Buitendag met Pasen. Zie: edepot.wur.nl/295296.
Observatiehut Kuinderbos, Noordoostpolder. Foto: Henk-Jan van der Klis / Flickr
Voorbeelden van combinaties met economische dragers
- Verzekeraar en grootgrondbezitter ASR bezit een aantal landgoederen, zoals De Groote Scheere bij Hardenberg van bijna 800 hectare. Erik Somsen, inmiddels ex-directeur Landelijk Vastgoed van ASR: “De gebiedsontwikkeling vergde ruim tien jaar. Maar alle partijen zijn nu tevreden: gemeente, provincie, waterschap, boeren, recreatie, milieu- en natuurclubs. Bovendien is er nu draagvlak in de omgeving. We hebben landschapselementen hersteld zoals houtwallen en lanen om de sfeer van het landgoed te versterken. Er is waterberging gerealiseerd in combinatie met nieuwe natuur onder meer langs een natuurvriendelijk ingerichte beek. ASR investeert ook in 7,5 hectare nieuw bos, 5 kilometer fietspad en 1,5 kilometer wandelpad. Er komen maximaal twaalf nieuwe woningen op erfpachtgrond waarmee ASR de kosten van herinrichting en beheer kan financieren. De belangrijkste economische functie is en blijft de landbouw. De boeren die blijven, krijgen grotere arealen, waarmee ze toekomstbestendiger worden.” Zie: landgoeddegrootescheere.nl.
- Beekzicht bij Voorst, 500 hectare. Eigenaar Willem de Beaufort heeft drie partijen blij gemaakt. “Het waterschap Vallei en Veluwe kocht 3 hectare landbouwgrond van ons voor waterberging en voor hermeandering van de Voorsterbeek. De provincie compenseerde de waardedaling van die grond. De betrokken boer kon zijn melkquotum verkopen vanwege zijn omschakeling naar vleesvee. De helft van die opbrengst ging naar Beekzicht. Met een laagrentende lening van het landgoed en de andere helft van het melkquotum kon de boer zijn camping uitbreiden en dagrecreatie toevoegen. Landbouw én recreatie gaan er op vooruit. Dat werkt op termijn gunstig voor het landgoed.”
De Beaufort: “Verderop langs de beek heeft het waterschap soortgelijke plannen. En op een derde locatie wil Vallei en Veluwe een oude meander herstellen op anderhalve hectare landbouwgrond.
Spannend is de deal met waterschap en Rijkswaterstaat over de uiterwaarden. Door de IJsseldijk een kilometer terug te leggen, verliest het landgoed landbouwgrond, water en beplanting. Dankzij de subsidie ter compensatie van het verschil in waarde kan Beekzicht in totaal uitbreiden met 35 hectare natuurgrond. Het waterschap stort een bedrag ineens waarmee het terrestrisch beheer overgaat naar Beekzicht. Het landgoed doet het beheer effectiever en efficiënter door het in te passen in het totale beheer. Als er dan nog ruimte is, kopen we grond bij. Zo houden we het opbrengend vermogen van het landgoed op peil.”
“De nieuwe dijk deelt het landgoed in tweeën. Dat maakte de NSW-status onzeker. Zodra het buitendijkse gebied een eigen NSW-status heeft, verkoopt Beekzicht de dijk aan het waterschap”, aldus De Beaufort.
In opdracht van landgoed Beekzicht verkenden ruim vijftig studenten Bos- en natuurbeheer van Wageningen Universiteit nieuwe verdienmodellen. De studenten bezochten begin 2017 het landgoed en spraken met belanghebbenden en deskundigen. Ideeën en kennis verwerken zij in ondernemingsplannen. Zie: landgoedbeekzicht.nl/actueel.
- Het Lankheet bij Haaksbergen, ligt met 491 hectare deels in Gelderland en deels in Overijssel. Mede-eigenaar Eric Brinckmann: “Een stevige economische drager is het Waterpark op vloeiweiden uit de 13e en de 19e eeuw. Vijf hectare riet zuivert per jaar anderhalf miljoen kuub water uit de Buurserbeek zodat de kwaliteit voldoet aan de eisen van de Europese Kaderrichtlijn Water. Bijproducten: natte natuur, zoals broekbossen, beekvegetaties en natte heide.” Brinckmann deelt de opgedane kennis en ervaring met Wageningen UR voor toepassingen op veel grotere oppervlaktes.
De verhuur van de vijf hectare aan de universiteit is een inkomstenbron. Wageningen gebruikt een deel van het Waterpark om ervaring op te doen met verschillende manieren van oogsten van eendenkroos, een klein plantje met een eiwitgehalte dat niet onder doet voor soja.
Lankheet gebruikt het Waterpark zelf om het beste hout te laten ‘wateren’. Een aparte exploitatiemaatschappij BV maakt van eigen eiken- en dennenhout vloeren, tafels, Twentse en Sallandse schuren.
Onlangs volgde op Het Lankheet nog een waterproject. Het waterschap Rijn en IJssel heeft de oorspronkelijke loop van de Buurserbeek hersteld. Een bijzondere vispassage zorgt dat niet alleen vissen de Molenstuw kunnen passeren, maar dat de oorspronkelijke loop ook gedeeltelijk bevaarbaar is voor de Buurserpot, een replica van een oud vrachtschip. Vanaf de opstapplaats bij de houtloods op het landgoed kan dit bootje door de nieuwe meander de Buurserbeek opvaren. Hiervoor legt het waterschap drie kleine sluisjes aan. Het landgoed financiert deze. Het Lankheet biedt nu ruimte om ongeveer 65.000 kuub water tijdelijk vast te houden in perioden met veel neerslag. Zo wordt wateroverlast verder stroomafwaarts beperkt. De ooit recht getrokken loop van de Buurserbeek fungeert nu als hoogwatergeul. Het werk begon in het najaar van 2014. Zie: hetlankheet.nl.
- Ander voorbeeld van functiecombinaties. Natuurderij Keizersrande te Deventer is een biologisch-dynamisch melkveebedrijf in de uiterwaarden bij Deventer dat groeit naar 80 melkkoeien en 80 stuks jongvee. De boerderij voert ook het beheer voor waterveiligheid, natuur, recreatie en landgoed. Boerin Annette Harberink pacht het bedrijf van 170 hectare dat werkt in een gesloten kringloop. Harberink heeft met de eigenaar en initiator van Keizersrande, stichting IJssellandschap, een zakelijke overeenkomst gesloten die de pacht en de verdeling van beheervergoedingen regelt. Keizersrande staat dus op twee pijlers: Inkomen uit de productie van melk en vlees en een vergoeding voor het beheer, respectievelijk 1/3 en 2/3. Keizersrande biedt ook recreatie en educatie. Zo zijn er routes voor wandelaars en natuurliefhebbers en krijgen schoolklassen praktijklessen over boerenleven, rivier en natuur.
Daarnaast kwam geld binnen van het Rijk ter compensatie van het verlies aan landbouwwaarde van de grond waar Rijkswaterstaat ruimte wil voor water en natuur. Dat geld komt uit het nationale project Ruimte voor de Rivier.
De architect van de boerderij haalde inspiratie uit de IJsselgeschiedenis met steenfabrieken en majestueuze IJsselhoeves. Maar het gebouw maakt een moderne indruk door de combinatie van veel hout en transparante kunstvezelplaat. De inrichting van het erf sluit aan op het aangrenzende landgoed Nieuw Rande, bijvoorbeeld met een zichtas tussen beide.
Rijkswaterstaat graaft nevengeulen in het kader van het nationale programma Ruimte voor de Rivier. “In het lager gelegen deel van de uiterwaard is de rivier de baas, in het hoger gelegen deel maken we een halfnatuurlijk landschap, dat niet in gelijke mate wordt begraasd, bemest en gemaaid. Hierdoor is extra biodiversiteit mogelijk”, vertelt Jaap Starkenburg, directeur IJssellandschap. “De betrokken overheden – Rijk, provincie Overijssel, gemeente Deventer en waterschap Groot Salland – zijn altijd heel open geweest. We hebben de plannen samen uitgewerkt. Die openheid is een belangrijke voorwaarde voor succes geweest.”
Ondanks die openheid verliep het vergunningentraject traag. “Uithoudingsvermogen heb je wel nodig”, erkent Starkenburg. “Je mag in een uiterwaard niet zo maar een terp met een boerderij neerzetten. Het heeft dus veel overleg en doorzettingsvermogen gekost om het vergunningentraject te doorlopen maar dankzij de bereidheid tot medewerking van de diverse overheden is het uiteindelijk gelukt.” Bron: ‘Landgoederen in Overijssel, Midden in ons landschap’, oktober 2012. Uitgave Provincie Overijssel. Zie ook: ruimtevoorderivier.nl, keizersrande.nl en ijssellandschap.nl/natuurderij.
- Vilsteren, 1051 hectare, is het enige landgoed met een heel dorp. Een derde van de inkomsten komt uit erfpacht voor een gasverdeelstation van de Gasunie. Jongste aanwinsten zijn Landgoedproducten, het Landgoedkampeerterrein en het Landgoedcentrum. De laatste helpt vooral bij het draagvlak, zeker onder ambtenaren. Zie: landgoedvilsteren.nl/merk-landgoed-vilsteren.html. Nieuwste inkomstenbron van het landgoed is een maandelijkse Boerenmarkt. Daar presenteren sinds begin 2018 ongeveer twintig eigen boeren en producenten uit het Vechtdal hun streekproducten. Naast seizoensproducten biedt de markt Lakenveldervlees en lamsvlees, zuivel, meel, kaas, eieren, pasta, brood, vis, groente, honing, kip, jam, bier en fruit. Met de Boerenmarkt hoopt Vilsteren een uitweg te bieden voor de doorgaande schaalvergroting in de landbouw die niet past op een landgoed.
- De familie Van Lanschot, eigenaar van landgoed Zwijnsbergen in het Brabantse Helvoirt, heeft 3 hectare landbouwgrond omgevormd tot natuur. De Jonkers Weide behoorde in de 19e eeuw tot het landgoed Zwijnsbergen. Daarna is het lange tijd gebruikt voor landbouw. De familie Van Lanschot heeft het perceel onlangs gekocht van het waterschap De Dommel. Zwijnsbergen beheert de Jonkers Weide als vochtig hooiland. Het beheer beperkt zich tot extensieve begrazing zonder bemesting. De aanwezige poel blijft behouden, onder meer ten gunste van de boomkikker. Het natuuromvormingsproject ligt in het Natuurnetwerk Brabant en kreeg daarom subsidie van het Groen Ontwikkelfonds Brabant, waarvan provincie Noord-Brabant de enige aandeelhouder is. Gedeputeerde Johan van den Hout (SP) onderstreepte bij de onthulling van een informatiebord op 26 mei 2016 de voorbeeldfunctie: “Jullie laten zien dat ook particulieren met succes actief kunnen zijn in het ontwikkelen en beheren van nieuwe natuur. Dat verdient navolging.” Zie: brabant.nl en http://johanvandenhout.nl.
Video over de omvorming van landbouwgrond tot natuur op Landgoed Zwijnsbergen.
