Interview: Marc van den Tweel

Interview Marc van den Tweel, directeur Natuurmonumenten

'We zijn geen ondernemer, wel opportunistisch’

Natuurmonumenten beperkt het ondernemen tot opportunistisch kansen grijpen. “Als ondernemer zouden we te veel risico’s lopen”, vindt algemeen directeur Marc van den Tweel in een interview over de transitie van eigen inkomstenbronnen naar maatschappelijke beweging.

Algemeen directeur van Natuurmonumenten, Marc van den Tweel, wil graag heel helder maken waarom zijn vereniging het creëren van eigen inkomstenbronnen grotendeels heeft los gelaten. “De rücksichtslose bezuinigingen van staatssecretaris Henk Bleker hebben natuurbeschermingsorganisaties destijds aangezet heel scherp en kritisch te kijken naar hun rol in de samenleving. Natuurmonumenten koos voor vier rollen: beheerder, beweging, spreekbuis en ondernemer. Na een paar jaar concludeerden we dat onze kernactiviteit terug te brengen is naar twee gezichten: een goed beheerder en een beweging van natuurliefhebbers. De overige twee pijlers blijken secundair. Om de volgende reden: ons primaire doel is natuurbescherming en bij het werk dat we daarvoor doen zijn we ondernemend. Het is echter een misvatting om te denken dat we ondernemer zijn. Waarom? Wij zijn een maatschappelijke organisatie met als hoogste doel het beperken van natuurverlies. Een ondernemer gaat voor winstmaximalisatie. Daar vloeien andere keuzes uit voort.”

“Maar, waar mogelijkheden zich voordoen, gaan we ondernemen. Dat doen we met houtoogst, natuurbegraven, kostenneutraal uitvoeren van projecten met combinaties van functies zoals natuurontwikkeling en hoogwaterbescherming in project Grensmaas. Waarbij er echt een verschil zit tussen ondernemer zijn als doel op zich en ondernemend zijn. Voor ons draait het om mogelijkheden en kansen benutten die zich voordoen.”

Van den Tweel ziet de noodzaak van eigen ondernemingen afnemen. “Om geld vrij te spelen voor natuurbescherming moet je creatief zijn en belangen weten te combineren. Ook buiten onze begroting om gaat er geld van het Rijk naar natuur. Zoals de Oesterdam in de Oosterschelde. Rijkswaterstaat zorgt voor zandsuppletie, die beschermt tegen hoog water, bespaart op dijkverhoging en extra natuurwaarden creëert. Zulke zandplaten vormen wegrestaurants voor zeehonden en trekvogels”, zegt Van den Tweel. “Ik ben ervan overtuigd dat de toekomst ligt in zulke functiecombinaties.”

Nieuwe trends ondersteunen de koersverandering. “Er komt meer geld uit andere bronnen. Het ledental groeit weer. De inkomsten van leden stegen in 2016 naar €35 miljoen. Ook uit nalatenschappen komen aanzienlijke sommen. Mensen geven ons geld omdat wij opkomen voor wat kwetsbaar is en geen stem heeft. We zijn een maatschappelijke beweging en geen uitvoeringsorgaan van de overheid, zoals veel mensen dachten. We werken con amore samen als de belangen parallel lopen. Maar als het overheidsbeleid door een ondergrens zakt, zoals bij kustbebouwing en vliegveld Twente, laten we van ons horen. Dat doen we scherp maar beschaafd. We noemen het actievoeren met een stropdas.” Ook al vormen subsidies de grootste inkomstenbron van Natuurmonumenten, de vereniging staat nu losser van de overheid dan voor de ingreep van Bleker, onderstreept Van den Tweel.

De transitie van Natuurmonumenten past in het beeld dat de overheidsbezuinigingen waarmee staatssecretaris Henk Bleker in 2012 dreigde, weinig effect hebben gehad. Nog steeds financieren Rijk, provincies en gemeenten ruim zeventig procent van het natuur- en landschapsbeheer. Dat concludeert het Planbureau voor de Leefomgeving in zijn rapport ‘Geldstromen naar natuur’ van 3 oktober 2016. Wel voelen allen de bezuinigingen op de aankoop en inrichting voor nieuwe natuur, vooral ten bate van het NatuurNetwerk Nederland dat nog 80.000 hectare van het einddoel in 2027 is verwijderd. Nogal wat provincies zetten eigen geld in om het natuurareaal te vergroten. Dat verkleint de noodzaak om eigen geldbronnen te ontwikkelen.

Het grootste verschil met vier jaar geleden blijkt uit de lagere ambities in het ontwikkelen van eigen inkomsten. Van den Tweel verklaart: “Ondernemerschap betekent investeren en risico’s lopen. Wij werken met geld van leden en overheden. Dat is niet bedoeld om risico’s mee te lopen.” De directeur voegt er aan toe dat hij zijn medewerkers wel stimuleert om “ondernemend te zijn, kansen te grijpen, meer street wise te handelen, noem het voor mijn part opportunistisch. Dat moeten we in ons DNA ontwikkelen.”

Hij geeft twee voorbeelden. “Bij ons is houtoogst bijvangst van het natuurbeleid. Maar als we het weghalen, willen we de beste prijs. Dan nog gaat het om hooguit anderhalf miljoen omzet per jaar”, relativeert Van den Tweel meteen. “De omzet kan omhoog, maar wordt nooit meer dan bruto 1% van de totaalomzet.” De nieuwe bosmaatregelplannen ademen dezelfde geest. “Daarmee streven we naar ecologische doelen, niet naar economische resultaten.”

Met recreatiewoningen verdient Natuurmonumenten geld sinds de samenwerking met Staatsbosbeheer en de twaalf provinciale Landschappen. De inkomsten van bijna zeven ton in 2016 vormen geen reden om te investeren in uitbreiding. Van den Tweel: “Pas als er een huisje beschikbaar komt, voegen we dat toe aan het pakket van Buitenleven Vakanties.” Hij herhaalt: “We worden geen ondernemer.”

Grootste inkomstenbronnen

De grootste inkomstenbronnen van Natuurmonumenten zijn nu in volgorde van omvang subsidies, donaties, Postcodeloterij, pacht, verhuur grond en gebouwen en beleggingen. Voor cijfers zie Karakteristieken onderaan deze tekst.

De afdeling die sinds 2012 inkomstenbronnen bedacht en ontwikkelde voor Natuurmonumenten had een passende naam, Ondernemen en Bedrijfsontwikkeling. Die afdeling heeft nu een nieuwe naam, Partnerschappen en Business Development, die de naar beneden bijgestelde ambities reflecteert. Manager is Yannes Koning. Hij onderstreept dat zijn afdeling anders werkt dan de afdeling Ondernemen waar Henkjan Kievit vier jaar geleden de scepter zwaaide. “Toen vormden inkomsten uit ondernemen het doel. Nu ligt de nadruk op partnerschappen ontwikkelen met bedrijven én op efficiënter werken.”

Koning ontwikkelt geen inkomstenbronnen uit eigen ondernemingen. Hij wil: “Meer bedrijven als partners. Zij leveren niet alleen geld, maar ook expertise, netwerken, producten en diensten. Zo kunnen wij bedrijven helpen onderdeel te worden van de maatschappelijke beweging die wij willen zijn.”

“Dat lukt niet altijd”, voegt Koning daar direct aan toe. Oorzaken? “Bijvoorbeeld de spanning die er zit tussen de doelen van het bedrijf en die van ons. Stel, een energiebedrijf wil een duurzamer imago, het wil helpen met biodiversiteit en CO2-compensatie, maar exploiteert in Engeland kerncentrales.”

Koning beschrijft nog een lastige horde. Zo valt het niet mee om grote bedrijven te interesseren voor veenherstelprojecten. Veen legt CO2 vast en vermindert de bodemdaling. In die herstelprojecten stijgt de biodiversiteit en daalt de concentratie fijnstof in de lucht. “Maar het gaat bij ons vaak om kleinschalige projecten en we kunnen niet precies voorspellen hoe groot de effecten zijn. Dit maakt het voor bedrijven lastiger te investeren. Het is ingewikkelde materie.”

Het verschil tussen de activiteiten van nu met die van vier jaar geleden, illustreert hoe weinig pogingen Natuurmonumenten tegenwoordig doet om minder afhankelijk te worden van overheidssteun en meer op eigen benen te staan. Kievit zei in oktober 2013: “De ambitie is om in 2018 een netto resultaat bij te dragen van €6 miljoen in 2018.” Zo’n doel bestaat niet meer.

Een interessante inkomstenbron zag Natuurmonumenten in natuurbegraven. Henkjan Kievit heeft er na zijn vertrek in 2015 nog een jaar aan gewerkt als adviseur. Hij maakte een afspraak met Natuurbegraven Nederland, eigenaar van landgoed Heidepol bij Arnhem, om samen tien tot vijftien natuurbegraafplaatsen aan te leggen in terreinen van Natuurmonumenten. Als gevolg van bezwaren duren de bestemmingsplanprocedures langer dan verwacht. “Daar hebben we ons op verkeken. We lopen vertraging op”, erkent Marc van den Tweel. “Maar het is een nieuwe activiteit en dus is het belangrijk dat het zorgvuldig gebeurt.”

Kievit werkte aan nieuwe grafheuvels voor urnen, eigen grafkisten, gedenkbomen en een columbarium in een grot van de Sint-Pietersberg. “Dat kan misschien ook in forten”, dacht Kievit toen. Het particuliere initiatief om bij Fort Nigtevecht een gedenktuin te ontwikkelen is nog onder Kievit ontstaan. Nieuwe initiatieven anders dan natuurbegraven ontbreken.

Ook meldt Natuurmonumenten geen resultaten over plannen om meer te doen met eten en drinken uit de natuur, waar Henkjan Kievit enthousiast over was. “Dat kan een grote vlucht nemen”, zei Kievit in 2013. “Denk aan de ganzen die we vanaf de zomer in 2014 bejagen. Dat is toch prachtig voedsel, zonder bio-industrie, zonder antibiotica. We zoeken partners voor de hele keten. Dit willen we uitbreiden, met workshops rond producten uit de natuur, zoals paddenstoelen.” En Food Walks, uitgezette wandelingen waarbij je alle ingrediënten voor een recept onderweg vindt, deels in de omgeving, deels in een winkel, noemde Kievit: “Een prima idee.” Maar Natuurmonumenten heeft op beide terreinen geen stappen gezet.

Ook een eigen productenlijn, waar Henkjan Kievit van droomde, is niet van de grond gekomen. Kievit wilde vee dat graast in natuurgebieden gaan vermarkten. “Onder het motto dat het lekkerder is als het uit gebieden van Natuurmonumenten komt.” Marc van den Tweel: ‘Het zijn mooie ideeën, maar ook onze tijd en middelen zijn schaars.”

Betaald parkeren

Inkomsten halen uit betaald parkeren was al een optie in 2013 en daarna onderwerp van onderzoek dat concludeerde dat er serieus geld mee te verdienen viel. Marc van den Tweel meldt dat er binnenkort een proef start. Die moet antwoord geven op vragen over de hoogte van het tarief. “Maken we dat kostendekkend of verhogen we het tarief als bijdrage aan natuurbeheer? Geven we leden korting of mogen ze gratis parkeren?”

Voor de directeur van Natuurmonumenten is dit een toepassing van het profijtbeginsel. Wie profiteert, betaalt. “Wij bieden gratis basisvoorzieningen met wandelpaden, routes en bankjes voor iedereen. Speciale groepen als mountainbikers en ruiters betalen voor hun bezoek. Ik zie een mooie omslag in het denken de afgelopen jaren. Mensen voelen zich verbonden met de natuur waarin ze sporten en zijn bereid bij te dragen. In de vorm van tijd of geld.”

Het Naardermeer, het eerste gebied dat Natuurmonumten aankocht (in 1905). Foto: Pixabay

Aandelen

Het plan dat Marc van den Tweel in 2014 presenteerde om aandelen te gaan uitgeven, zodat mensen eigenaar worden van natuur, ziet er anno 2017 anders uit. “Nee,” zegt hij, “voorlopig geen aandelen bij gebieden die we al bezitten. Als mensen groen in hun omgeving willen beschermen, helpen wij bij het kopen van grond. Daarvoor hebben we een klein investeringsfonds ingericht. Zo gaat dat bij Hoge Broek in Raalte, zoals we deden bij Dommelbimd in Boxtel.”

De acht bezoekerscentra kosten geld, erkent Van den Tweel. “Maar dat is een goeie zaak, want in die centra vertellen we ons verhaal. Als je daar een kopje koffie koopt, draag je een steentje bij aan natuurbescherming en educatie.”

Samenwerken met andere natuurbezitters wil Van den Tweel uitbreiden. Zo ruilden medio 2017 Natuurmonumenten en stichting Twickel honderden hectares in de Veluwezoom. Een enclave met een hek er om heen ging van Twickel naar Natuurmonumenten. Het hek kon dus weg. In ruil kreeg Twickel een even groot gebied dat aansluit op bos van het landgoed Hof te Dieren. “En in Brabant hebben we grond verkocht aan een particulier zodat hij kon voldoen aan de minimumeis van 5 hectare voor een NSW-status.”

Wetten en regels belemmeren het samenwerken met Staatsbosbeheer, tot spijt van Van den Tweel. Enkele jaren geleden heeft het Rijk de dienst op kortere afstand gezet. “Daardoor loopt Staatsbosbeheer tegen beperkingen op van de wet Markt en Overheid, dus mogen we niet samen inkopen.” Overbodig om te melden dat deze regels leiden tot hogere kosten.

Drinkwaterbedrijven 

Drinkwaterbedrijven willen natuur kopen om zelf hun waterbronnen te beschermen. Vitens, Dunea en PWN bezitten al grote natuurterreinen. Natuurmonumenten en provinciale Landschappen zouden een flinke som geld krijgen om het Natuurnetwerk uit te breiden en in te richten. Marc van den Tweel staat ervoor open. In Heumensoord bij Nijmegen is er al samenwerking. Natuurmonumenten betaalt erfpacht aan eigenaar Vitens en doet het beheer. “Vanwege de nabijheid van de stad ligt daar een grote recreatiedruk. Wij weten hoe je kunt zoneren zodat kwetsbare natuur geen hinder ondervindt.”

Karakteristieken Natuurmonumenten

• Natuurgebieden: 371
• Oppervlakte: 107.000 hectare.
• In de natuurgebieden staan 2600 gebouwen, waarvan 471 monumenten, 60 landgoederen, 15 forten, 36 kastelen en landhuizen, en 20 molens. Er zijn 8 bezoekerscentra.
• Bezoeken: ruim 50 miljoen per jaar
• Leden en donateurs: 719.800. Top in 2001 met 975.000.
• Kinderen van OERRR: 203.600
• Werknemers: 688
• Vrijwilligers: 8256 en ruim 10.000 collectanten
• Partners, 21: Nationale Postcodeloterij, ING, Landal Greenparks, Greenchoice, Menzis, PostNL, Ikea, Libelle, Fuji, Vivara CJ Wildbirds, Arla, Arval, Europcar, AKD Advocaten en Notarissen, Miko Puro, SNP Reizen, RAET. Onlangs gestart, 4: Natuurbegraven Nederland, Weleda, Chaudfontaine, Zevenheuvelenloop. Onlangs gestopt, 6: Liander, Hema, Goedmarkt, Bergans, Remember in Green, Bever.
• De gebieden van Natuurmonumenten zorgen in de toeristische sector voor €250 miljoen omzet en 6000 banen, becijfert VVV Nederland.

Inkomsten 2016 (totaal €127,9 miljoen)

• Fondsenwerving (leden en donateurs): €36,8 miljoen
• Overheidssubsidies: €43,9 miljoen
• Terreinbeheer: €16,6 miljoen, waarvan houtverkoop €1.507.000, verhuur vakantiehuizen €696.000, pacht grond €3.755.000; pacht en verhuur gebouwen €3.255.000
• Opbrengst uit beleggingen: €7,2 miljoen
• Aandeel acties van derden (o.a. Postcodeloterij): €21,1 miljoen
• Overige baten (verkoop gebouwen, gronden): €2,3 miljoen

Uitgaven 2016 (totaal €138,5 miljoen)

• Verwerven natuurgebieden: €18,9 miljoen
• Beheer natuurgebieden inclusief beleving en recreatie: €83,2 miljoen
• Publiek betrekken bij natuurbescherming en belangenbehartiging: €23,4 miljoen
• Werving en administratie: €13 miljoen
• Negatief saldo 2016: €10,6 miljoen

Vermogen

Natuurmonumenten heeft een belegd vermogen van €191,6 miljoen (eind 2016). Door de crisis in 2008 verloor Natuurmonumenten €25,5 miljoen. Toch belegt NM weer meer in aandelen, van 20 naar 25%; daarnaast nog 10% in Nederlandse hypotheken. Het aandelenmandaat van Natuurmonumenten wordt beheerd door RobecoSAM en is naast rendement gericht op het verkleinen van de klimaatvoetafdruk. Daarbij heeft de organisatie vier impact thema’s benoemd: klimaatverandering, biodiversiteit, schoon water en schone energie.

Marc van den Tweel (1964) is algemeen directeur Natuurmonumenten sinds 2013. Verder is hij lid Raad van Toezicht van het Rijksmuseum van Oudheden. Van 2008 tot 2012 was Marc van den Tweel algemeen directeur van het Ronald McDonald Kinderfonds Nederland. Ook was hij in die periode politiek actief, onder meer als gemeenteraadslid voor de VVD in Leusden. Daarvoor werkte hij tien jaar bij Wereld Natuur Fonds, waarvan acht jaar als directeur marketing & communicatie. In die periode was hij ook voorzitter van een mondiaal investeringsfonds van WWF. Ook was hij lid Raad van Toezicht van PAN Parks, actief met natuurbescherming, plattelandsontwikkeling en toerisme. Voordien werkte hij als managementconsultant bij Twynstra Gudde voor overheden en internationale ondernemingen. Daarvoor werkte Van den Tweel in diverse marketing‐, communicatie‐ en mediafuncties. Hij studeerde journalistiek, gevolgd door opleidingen in corporate communicatie en bedrijfskunde, in binnen‐ en buitenland.