Interview Age Fennema, rentmeester Kasteel Middachten in De Steeg
'Draagvlak is voor ons het belangrijkste'
De gemeente Rheden spreekt van “onze parel”. Kasteel Middachten is klaar voor de sprong naar landelijke bekendheid. Want restauraties maakten een eind aan een lange periode van achteruitgang. Transparantie van de eigenaar zorgde voor de omslag.
“Het belangrijkste van Middachten is het maatschappelijk draagvlak in de omgeving. Want daardoor ontstaat beleidsruimte en betrokkenheid die het ons mogelijk maken om het landgoed over te dragen aan de volgende generatie.” Age Fennema is sinds 2003 rentmeester van Middachten waarvan de laatste tien jaar voor drie dagen per week in vaste dienst.
Dat draagvlak rust op diverse pijlers. Het meest zichtbaar is de hulp van ruim honderd vrijwilligers, begeleid door acht mensen in vaste dienst. Daarnaast vinden twaalf mensen hier een beschermde werkplek. De gemeente Rheden betaalt mee aan deze sociale werkvoorziening en helpt zo het landgoed in stand te houden. “Onze tuinbaas doet zijn best om deze mensen te ontwikkelen. Lukt dat, dan gaan wij een uurtarief betalen.”
Fennema geeft meer voorbeelden van de vele verbindingen met de omgeving. “Het landgoed zet een kraampje neer met koek en zopie als er geschaatst wordt. Ook staat het landgoed open als trouwlocatie en voor zomerconcerten, boomfeestdagen en programma’s voor alle vijftien basisscholen in Rheden. De eerste Kasteelfair hielden we op 31 mei 2013; in 2015 huisvesten we de ‘Groene dagen’. Zo groeit een band met de omgeving. Die is erg belangrijk. Want zonder die betrokkenheid krijgt Middachten geen ruimte om zich te blijven ontwikkelen. Alleen als de gemeenschap Middachten leert kennen en waarderen, begrijpen bewoners en overheid dat er veel nodig is om dit bijzondere culturele erfgoed in stand te houden.”
Omslag na zware periode
Middachten heeft een zware periode achter de rug die ruim berekend begon na de Tweede Wereldoorlog en pas rond 2000 overging in de huidige periode van opbouw. Personeel en energie maakten het huis te duur voor bewoning. De familie Bentinck verhuisde naar het buitenland en verbleef alleen in de zomermaanden op Middachten. Het onderhoud versoberde en de beroemde tuinen raakten in verval.
Vanaf 1984 kwamen de eerste restauraties van achterstallig onderhoud op gang, vooral onder invloed van de toenmalige Commissaris der Koningin voor de provincie Gelderland, Molly Geertsema, die een deel van het huis was gaan bewonen. Hij organiseerde bijeenkomsten en nodigde tal van gasten uit. Zijn vrouw deed veel voor de tuin en ging over tot openstelling. Toen Geertsema wegging, kwam I.A. gravin zu Ortenburg – gravin van Aldenburg Bentinck weer terug naar Nederland. De familie woonde sober in het bouwhuis op het voorplein. De gravin nam het initiatief om vrijwilligers uit het dorp aan te trekken, om te beginnen enkele vriendinnen. Ook het huis kon toen opengesteld worden en zo ontstond de kersttraditie, die gemiddeld 8000 betalende bezoekers trekt. Fennema becijfert: “Uit de entree kunnen we bijna het hele jaar de huismeester betalen. Dit is echter geen gegeven, de concurrentie met Kerst is moordend. Het concept moet telkens worden vernieuwd. En zonder hulp van vele vrijwilligers zou het nooit kunnen.”
De belangrijkste omslag volgde nadat de graaf instemde in met het openen van zijn boeken in een besloten kring van ambtenaren. “Hij gaf volledige openheid over zijn inkomsten en uitgaven. Die transparantie heeft veel begrip en vertrouwen opgeleverd”, weet Fennema. “De uitkomsten van dat boekhoudkundig onderzoek werden gebruikt bij het opzetten van een nieuw subsidiestelsel voor monumenten - Brim Rood en Brim Groen. Omdat alle partijen de urgentie zagen, kreeg Middachten vanaf 2002 verdeeld over vijf jaar een impuls voor groot onderhoud van kasteel en bijgebouwen. De provincie Gelderland stelde als extra eis nieuwe economische dragers te ontwikkelen om een volgende periode van achterstallig onderhoud te voorkomen. We zijn toen gaan zoeken naar rendabele functies voor leegkomende gebouwen, vooral bewoning met erfpacht.”
De bijdrage uit de veertig gebouwen stijgt. “We groeien van verhuur naar erfpacht. Aanvankelijk waren we terughoudend om onze gebouwen te verkopen. Maar we hebben nu prima contracten en ik steek veel tijd in de communicatie met de erfpachters. Je bent van alle lasten af, ook voor het onderhoud. We financieren de aankoop soms zelf, want veel banken geven geen hypothecaire leningen als het huis op erfpachtgrond staat.”
Een van de grootste inkomstenbronnen van Middachten vormt de landbouwpacht. Ongeveer 20% van de inkomsten komt van de vier eigen boeren en van de grond die aan boeren in de omgeving wordt verpacht. “De jachtrechten leveren relatief veel op, omdat in de Middachter bossen grofwild zit, edelherten en wilde zwijnen. Daar kunnen we onze jachtopzichter van betalen.”
“Het rendement van de bossen is laag, maar wel flexibel. De opbrengsten van verhuur, erfpacht en landbouwpacht liggen vast, maar met houtoogst kan ik spelen, binnen de beheerdoelen voor de lange termijn. Als de houtprijs laag is, kan ik het oogsten uitstellen en wachten tot de prijs weer stijgt. Zo heb ik in 2009 niets gedaan, wat zich in 2010 uitbetaalde, want toen lag de houtprijs aanzienlijk hoger. Verder houden we de kosten zo laag mogelijk, met geïntegreerd bosbeheer. Dat schept een aantrekkelijk bos met veel variatie, maar we besparen zo ook op het planten van jonge bomen. We selecteren de beste bomen, laten die staan en natuurlijke verjonging zorgt dan voor nieuwe bomen.”
“Een andere bron van inkomsten vormt het liquide maken van vermogen. Dat doen we bijvoorbeeld met zandwinning. Er ligt hier goed zand in de uiterwaarden van de IJssel. Rijkswaterstaat wil een nevengeul langs de IJssel maken voor opvang van hoog water. De opbrengsten van de zandwinning stoppen we in een fonds van de stichting Kasteel Middachten. De stichting is verantwoordelijk voor het bijzondere interieur van het huis. De rente zal bijdragen aan het onderhoud hiervan. De zandwinner zorgt na afloop van de winning voor natuur met kwaliteit. We leveren wel in, namelijk per saldo 20 hectare landbouwgrond die een natuurbestemming krijgt.”
Een eenmalige inkomstenbron vormt natuurcompensatie. “We profiteren van de aanleg van de tweede Waalbrug bij Nijmegen. Die brug gaat door een ganzenfoerageergebied. De Natuurbeschermingswet verplicht tot compensatie van die schade. Uiteindelijk kwam de gemeente Nijmegen bij ons uit. Op 60 hectare van onze uiterwaarden laten wij de komende honderd jaar meer gras staan, gaan we geen bos planten en jagen in de winter niet op ganzen. De gemeente Nijmegen heeft deze compensatie in een keer afgekocht. Ook dat geld gaat naar de stichting.”
Forse besparing is mogelijk op het energieverbruik. In 2012 is een quick scan gemaakt voor energiebesparende mogelijkheden. Fennema: “Als je gaat restaureren, probeer dan dingen te combineren. Bij de restauratie van het bouwhuis in 2014 heeft Middachten ook energiebesparing en energieopwekking meegenomen. We kijken naar het benutten van biomassa. Het aanbod is groot. Zo telt Middachten duizend knotbomen, een kilometer struweelhagen en hakhout, vijftig hectare lanen en wildwallen, vijfhonderd meter beukenhagen. Het is zonde dat al het snoeihout wordt afgevoerd, waarvoor we moeten betalen alsof het afval is. We zoeken nog naar de meest rendabele investering.”
Creatieve oplossingen
Middachten doet veel dat weinig geld oplevert, zoals trouwerijen, recepties, zomerconcerten, boomfeestdagen, luxe Bed & Breakfast in het koetshuis en een scholenprogramma. Zelfs van de Kasteelfair die in 2013 de opvolger werd van Outdoor Gelderland moet na drie jaar blijken of het rendement hoog genoeg is. “Elke activiteit moet goed zijn en kost dus veel personele inzet. Daarom zoeken we uitbreiding van de Vriendenstichting, die nu tweehonderdvijftig donateurs telt en waar inwoners van de gemeente in het bestuur zitten, samen met een familielid van de eigenaar. Datzelfde willen we met de Bedrijfskring met tien leden. Zulke netwerken bieden meer potentie dan we er nu uithalen.”
“Onze bekendheid in de omgeving zit wel goed. Daarvoor geven de jachtopzichter, die ook fotograaf is, en ik veel lezingen. Maar in het westen kent bijna niemand Middachten. Waar mogelijk geven we persberichten uit. Omroep Max heeft een film gemaakt van de restauratie van de oudste squashhal in Nederland. Zo hopen we meer mensen te trekken en onze bestaande activiteiten rendabeler te maken.”
“Voor de restauratie van de squashhal kregen we geld van de Bankgiroloterij. Graaf Bentinck was enige tijd diplomaat in Londen waar hij squashen leerde kennen. Hij heeft in 1914 deze hal aangelegd. Er zijn geen douches bij, dus we kunnen er geen grote evenementen in houden, maar we gaan de hal wel inzetten voor de ontvangst van bezoekers. Er moet regelmatig worden gesquasht. Het is belangrijk om gebouwen functioneel te houden.”
Natuurontwikkeling kan soms met gesloten beurzen. “Zo hebben we samen met de gemeentes Rheden en Ellecom opvang ingericht voor water dat van de Veluwezoom afkomt. De gemeentes willen zo wateroverlast voorkomen. Voor ons gaat de natuurkwaliteit omhoog. Ook een lelijke grindafgraving ziet er, dankzij gemeentelijke subsidie, weer mooi uit.”
“De tuin is onze grootste uitgavenpost. Hij kost ongeveer 2,5 ton per jaar en kan niet in stand blijven zonder een behoorlijke maatschappelijke bijdrage. We hebben geïnvesteerd in minder droogtegevoelig maken van de gazons met mest van sponsor Ecostyle. Ook hebben we een sproei-installatie aangelegd. Maar veel blijft handwerk. Gelukkig werken er veel vrijwilligers. Anders zouden we de tuinen drastisch moeten versoberen.”
“Er komen hier veel stagiaires van omliggende opleidingen. Zij werken in het bos, de tuin en in het huis. Zij komen hier op speciale werkdagen leren snoeien. Met maatschappelijke stages van middelbare scholen gaan we door. Dit is een mooie manier om jongeren te betrekken bij een cultureel erfgoed als Middachten. Een groep IVN-ers helpt mee met het onderhoud zoals een haag afzetten. De kruidentuin is helemaal in handen van vrijwilligers.”
Middachten uit de lucht. Foto: Landgoed Middachten.
Karakteristieken Middachten
- Eigenaar is de 25e heer van Middachten, F.W.F.L. graaf zu Ortenburg. Die continuïteit is bijzonder. Het landgoed is al ruim achthonderd jaar familiebezit. Het huis is nooit verkocht en zelfs het interieur is nooit geveild. Het bezit liep af en toe via de vrouwelijke lijn met achtereenvolgens de families Middachten, Raesfelt, Reede, Van Aldenburg Bentinck en Zu Ortenburg. Voor het eerst beschreven in 1190.
- Er zijn twee steunstichtingen, beide met een culturele Anbi-status: stichting Vrienden van Middachten telt tweehonderdvijftig leden. Stichting kasteel Middachten beheert en werft fondsen voor de inboedel.
- Oppervlakte: 40% bos, 55% landbouwgrond en 5% tuin en park. Het Rijk heeft de kern (150 hectare) van het landgoed aangewezen als Beschermde Historische Buitenplaats.
- Gebouwen: 40, bijna allemaal rijksmonumenten.
Inkomsten
Jaaromzet incl. steunstichtingen €1,5 miljoen
Openstelling en evenementen 21%
Pachten 21%
Gebouwen 18%
Bos en jacht 8%
Overige opbrengsten 12%
Subsidie bos en landschap 2%
Subsidie tuinen 8%
Subsidie onderhoud monumenten 7%
Fondsen/vrienden 3%
Uitgaven
Kosten openstelling 13%
Kosten tuin & park 11%
Onderhoud buitenplaats 21%
Kosten overige gebouwen 13%
Kosten terreinen 3%
Personeel 29%
Overige kosten 10%
Plannen
- Bouw van acht woningen in rood-voor-roodregeling dus slopen van bijgebouwen van boerderij Oud-Middachten. Prijzen van €320.000 tot €530.000 plus aftrekbare erfpachtcanon van €3250 tot €8500 voor kavels van 365 m2 tot 960 m2.
- Mobiele groenploeg voor wijde omgeving samen met Sociale Werkvoorziening.
- Verplaatsen melkveehouderij binnen landgoed, in combinatie met rood-voor-roodregeling.
Age Fennema (1972) is rentmeester met interesse in rendabel maken van landgoederen. Hij begon bij rentmeesterkantoor Van der Kooy, dat ook voor Middachten werkte. Na enkele jaren op contractbasis kwam hij in vaste dienst voor drie dagen per week. Met zijn bedrijf Fennema Advies ontwikkelt hij landgoedvisies, zoals voor De Wiersse, de Keukenhof, Elswout en de landgoederenzone in Beetsterzwaag. Zie ook www.middachten.nl
